< Digitale Schriftkunde

Bild | Kommentar | Entzifferung | Transkription | Text-Bild-Verknüpfung | Schreiberhände
BayHStA, Bistum Freising Offizialat 8
Kommentar
BayHStA, Bistum Freising Offizialat 8
Offizialatsakten, 1472 Mai 27 (Freising)

Archivaliengattung: Amtsbuch
Schwierigkeitsgrad: schwer
Schreiberhände:
  • unbekannter Gerichtsschreiber (S1)
Der geistlichen Gerichtsbarkeit unterlagen bis zur Reformation, in katholischen Territorien bis Ende des 18. Jahrhunderts weite Lebensbereiche nicht nur der Priesterschaft, sondern auch der Laien. Bis zur Einführung der Zivilehe im Deutschen Reich 1875 war die mit Abstand wichtigste ihrer Kompetenzen die Ehegerichtsbarkeit. Wie noch heute in der katholischen Kirche unterlagen die Verfahren der Rechtsprechung des Offizials, des vom Bischof eingesetzten kanonischen Richters.

Die Verfahrensmitschriften zu Ungültigerklärungen von Ehen, Einforderungen von Schadensersatz für gebrochene Verlobungen oder Toterklärungen verschwundener Ehemänner sind von hochspezialisierter kanonistischer Fachsprache gekennzeichnet, und doch lebenspralle Zeugnisse der Alltagsgeschichte. Paläographisch gehören sie wegen der extremen Häufung von Abkürzungen und termini technici zu den anspruchsvollsten lateinischen Originalquellen überhaupt, an denen sich normalerweise nur sehr fortgeschrittene Leser oder Spezialisten versuchen.

Dass der Offizialatsschreiber für seine Prozessmitschriften noch eine deutsche spätgotische Kanzleikursive bzw. frühe Kurrent verwendet, die von humanistischer Formenklarheit weit entfernt ist, macht die Entzifferung nicht gerade einfacher.

Entzifferung

(Absatz Beginn)
Rea medio Iura(men)to d(ici)t q(uo)d v(eru)m [sit] q(uo)d t(em)p(or)e illa p(ro)ut actor
deposuit inerit ad venation(em) [cum] eo et actor instit(er)it
apud ea(m) vt ip(su)m duce(re)t in marit(um) suu(m) Ad que rea r(espo)nd(er)it
q(uo)d ip(s)a ess(et) paup(er) ad id(em) ip(s)e ess(et) paup(er), et q(uo)d non velit eu(m) duce(re)
sed poci(us) s(er)uire, reliqua (con)tenta in posta actor(is) (con)stant(er)
negat, negat ec(iam) subarratio(ne)m annuli Et sic om(n)e
p(ro)missum m(at)ri(m)ony et spon(sali)or(um)
pub(lica)ta posta et part(ibus) hinc in(de) instan(tibus) et peten(tibus) delato t(ame)n p(r)imit(us)
ree Iura(men)t(o) decisore d(omi)n(u)s (con)clusit et s(e)n(tent)iauit in hunc modum
10 Cristi no(m)i(n)e Inuocato etc(etera) p(ro)nu(n)c(iamus) dec(ernimus) et dec(laramus) Agnetem filia(m)
11 petri hiershuober de hiershueb ab impetic(i)on(e) Wolfgangj
12 hädersperg(er) de Ysen de et sup(er) fede(re) m(at)ri(m)ony p(ro)p(te)r non
13 p(ro)batio(ne)m absoluend(am) fore et esse atq(ue) absoluim(us) Ip(s)iq(ue)
14 Wolfgango de et sup(er) fede(re) h(uius)mo(d)i p(er)petuu(m) silentiu(m) impo(nen)d(um)
15 p(ro)ut imponi(mus) dan(do) ip(s)i agneti ad alia vota m(at)ri(m)ony
16 si volu(er)it in d(omi)no (con)uoland(i) lib(er)am fac(u)ltatem ip(su)m wolfgang(um)
17 sue consc(ient)ie r(e)linquen(do) In no(m)i(n)e p(at)r(is) (et cetera)
18 Lat(um) hora nona v(e)l q(uas)i an(te) merid(iem) p(rese)nt(ibus)a)
19               M(at)ri(m)o(nia)lis Vrsule filie dictj götz(e)l de Aich con(tra)
20                      Sighardum pfrör(e)l de lanndshu(e)t
21 In eadem r(eprodu)cta Citacion(e) p(ar)tes hinc in(de) comp(ar)ueru(n)t Iurar(un)t et act(ri)x
22 medio Iura(men)to d(ici)t q(uo)d in festui(tati)b(us) walpurg(is) p(ro)xi(m)e pre(te)rit(is)
23 fu(er)it ann(us), q(uo)d re(us) habu(er)it rem cum ea Et destitu(er)it eam
24 flor(e) virgi(nita)t(is) sue, et illo tunc concep(er)it ex eo Et d(ici)t q(uo)d
25 xiii septi[m]anisb) an(te) festa walpurg(is) de quo sup(ra) fu(er)it ann(us)
26 q(uo)d pep(er)it pueru(m) Et d(ici)t q(uo)d inoleu(er)it fama vbi p(ar)tes degunt
27 q(uo)d m(at)ri(m)o(niu)m int(er) se (con)trax(er)unt et q(uod) ip(s)a inpediuiss(et) eum
28 ne cu(m) alia (contra)he(re)t Et d(ici)t q(uo)d p(ro) Expen(sis) puerp[er]yc) et educac(i)o(n)is
29 pueri nil ded(er)it S(ibi)f) Et educau(er)it pueru(m) h(uius)mo(d)i xvii septi(m)anis
30 Reus medio Iura(men)to absoluto t(ame)n primit(us) a s(e)n(tent)ia Exco(mmun)i(cacionis) d(ici)t
31 et fatet(ur) q(uo)d t(em)p(or)e illo p(ro)ut actrix deposuit habu(er)it re(m) cumd)
32 actrice, An aut(em) eam destitu(er)it flor(e) virgi(nita)t(is) sue r(e)linqu[i]te)
33 (con)sci(enti)e sue, Et d(ici)t q(uod)(getilgt) de imp(re)gnation(e) v(er)o et puerj p(ro)c(r)eation(e)
34 p(ro)ut act(ri)x deposuit (com)mittit (con)sci(enti)e sue Et p(ro) Expen(sis) puerp(er)y
35 et education(is) pueri nichil ded(er)it S(ibi)g) dicit ec(iam) q(uo)d actrici
36 neq(ue) m(at)ri(m)o(niu)m neq(ue) spon(sali)a p(ro)mis(er)it, lic(et) fama inoleu(er)it q(uo)d
37 p(ar)tes mutuo m(at)ri(m)o(niu)m (con)trax(er)int p(ro)ut act(ri)x deposuit
38 pub(lica)ta posta et part(ibus) hinc in(de) instan(tibus) d(omi)n(u)s (con)clusit et s(e)n(tent)ia(ui)t
39 in hunc modum
40 Cristi no(m)i(n)e Inuocato etc(etera) p(ro)nu(n)c(iamus) dec(ernimus) et dec(laramus) Ass(er)tum 
41 m(at)ri(m)o(niu)m int(er) Vrsulam filiam dictj götz(e)l de Aich et
42 "al(ia)s pfrör(e)l,,Sighardum kuefferknecht ,,h) de lanndshu(e)t (con)tractu(m) p(ro)p(te)r 
43 defectum mutui consensus fuisse et esse nullum
44 Dan(do) ig(itu)r vtriq(ue) partji) si voluerint ad alia vota m(at)ri(m)ony
45 (con)volandj liberam p(otes)tatem In no(m)i(n)e p(at)r(is) etc(etera)
46 Int(ere)a int(er)loquendo p(ro)nu(n)c(iamus) dec(ernimus) et dec(laramus) Vrsulam p(re)d(i)c(t)am
47 p(er) p(re)fatum Sighard(um) flor(e) virginali destituta(m) priuata(m)
48 et imp(re)gnata(m) fuisse et pueru(m) Barbara(m) no(m)i(n)e ex ead(em)
49 Vrsula ge(n)itum ip(s)i(us) Sighardj filiam na(tura)lem fore Id(e)oq(ue)
50 p(re)fatu(m) Sighard(um) ad r(e)fundend(um) honore(m) illi et sat(is)facie(n)d(um)
51 de eod(em), necno(n) p(re)fat(um) pueru(m) eid(em) Sighardo in filia(m) na(tur)alem
52 adiudicand(um), eumq(ue) ad educandu(m) illu(m) Ad sat(is)faciend(um)q(ue)
53 de Expen(sis) puerp(er)y et Educac(i)on(is) pueri h(uis)mo(d)i (con)dempnand(um)
54 cogend(um) et (com)pellend(um) p(ro)ut adiudicam(us) (con)dempna(m)us cogim(us)
55 et (com)pellim(us) Taxat(i)o(ne)mq(ue) p(rem)issor(um) nobis imposter(um) r(e)s(er)uam(us)
56 ip(s)am sub spe (con)cordie ad q(ui)ndeci(m)a(m) suspenden(dam)
57 Lat(um) hora p(ri)mar(um) v(e)l q(uas)i p(ost) merid(iem) p(rese)nt(ibus) p(ro)cur(atoribus) Et cit(atus) re(us)
58 ad d(i)c(t)am qu(in)deci[m]am ad insta(ntia)m actric(is) (Absatz Ende)

          
    a) Es fehlt die Nennung der Urteilszeugen.
    b) Der Buchstabe "m" fehlt.
    c) Das "er" fehlt.
    d) Das m(Textzitat) sehr undeutlich.
    e) Das zweite "i" fehlt.
    f) Grammatikalisch irreführend, da der Schreiber hier die Ich-Aussagen der Prozessparteien aufgreift.
    g) Grammatikalisch irreführend, da der Schreiber hier die Ich-Aussagen der Prozessparteien aufgreift.
    h) Dieses Zeichen verweist auf den Nachtrag am Rand.
    i) Der letzte Buchstabe wird durch den Schaft des s aus der vorhergehenden Zeile verdeckt.
Transkription

(Absatz Beginn)
Rea medio iuramento dicit, quod verum [sit], quod tempore illa prout actor
deposuit inerit ad venationem [cum] eo et actor institerit
apud eam ut ipsum duceret in maritum suum, ad que rea responderit,
quod ipsa esset pauper ad idem ipse esset pauper et quod non velit eum ducere,
sed pocius servire, reliqua contenta in posta actoris constanter
negat, negat eciam subarrationem annuli Et sic omne
promissum matrimonii et sponsaliorum
publicata posta et partibus hinc inde instantibus et petentibus delato, tamen primitus
ree iuramento decisore, dominus conclusit et sententiavit in hunc modum:
10 Cristi nomine invocato et cetera pronunciamus, decernimus et declaramus Agnetem, filiam
11 Petri Hiershuober de Hiershueb, ab impeticione Wolfgangi
12 Hädersperger de Ysen de et super federe matrimonii, propter non
13 probationem, absoluendam fore et esse atque absolvimus. Ipsique
14 Wolfgango de et super federe huiusmodi perpetuum silentium imponendum
15 prout imponimus, dando ipsi Agneti ad alia vota matrimonii,
16 si voluerit, in domino convolandi liberam facultatem ipsum Wolfgangum
17 sue conscientie relinquendo. In nomine patris et cetera.
18 Latum hora nona vel quasi ante meridiem. Presentibus ...a)
19               Matrimonialis Ursule, filie dicti Götzel de Aich, contra
20                      Sighardum Pfrörel de Lanndshuet
21 In eadem reproducta citacione, partes hinc inde comparuerunt iurarunt et actrix
22 medio iuramento dicit, quod in festvitatibus Walpurgis proxime preteritis
23 fuerit annus, quod reus habuerit rem cum ea et destituerit eam
24 flore virginitatis sue, et illo tunc conceperit ex eo. Et dicit, quod
25 XIII septi[m]anis ante festa Walpurgis de quo supra fuerit annus,
26 quod peperit puerum et dicit, quod inoleverit fama ubi partes degunt,
27 quod matrimonium inter se contraxerunt et quod ipsa inpedivisset eum
28 ne cum alia contraheret. Et dicit, quod pro expensis puerperii et educacionis
29 pueri nil dederit sibi.b) Et educaverit pueru(m) huiusmodi XVII septimanis.
30 Reus medio iuramento absoluto tamen primitus a sententia excommunicacionis dicit
31 et fatetur, quod tempore illo prout actrix deposuit habuerit rem cum
32 actrice, an autem eam destituerit flore virginitatis sue relinqu[i]t
33 conscientie sue.c) De impregnatione vero et pueri procreatione
34 prout actrix deposuit committit conscientie sue. Et pro expensis puerperii
35 et educationis pueri nichil dederit sibi.d) Dicit eciam, quod actrici
36 neque matrimonium neque sponsalia promiserit, licet fama inoleverit, quod
37 partes mutuo matrimonium contraxerint prout actrix deposuit
38 publicata posta et partibus hincinde instantibus, dominus conclusit et sententiavit
39 in hunc modum:
40 Cristi nomine invocato et cetera pronunciamus, decernimus et declaramus assertum 
41 matrimonium inter Ursulam, filiam dicti Götzel de Aich, et
42 Sighardum Kuefferknecht de Lanndshuet alias Pfrörele)  contractum, propter 
43 defectum mutui consensus, fuisse et esse nullum,
44 dando igitur utrique parti si voluerint ad alia vota matrimonii
45 convolandi liberam potestatem. In nomine patris etcetera.
46 Interea interloquendo pronunciamus, decernimus et declaramus Ursulam predictam
47 per prefatum Sighardum flore virginali destitutam privatam
48 et impregnatam fuisse et puerum Barbaram nomine ex eadem
49 Ursula genitum ipsius Sighardi filiam naturalem fore. Ideoque
50 prefatum Sighardum ad refundendum honorem illi et satisfaciendum
51 de eodem, necnon prefatum puerum eidem Sighardo in filiam naturalem
52 adiudicandum, eumque ad educandum illum ad satisfaciendumque
53 de expensis puerperii et educacionis pueri huismodi condempnandum,
54 cogendum et compellendum prout adiudicamus, condempnamus, cogimus
55 et compellimus. Taxationemque premissorum nobis imposterum reservamus
56 ipsam sub spe concordie ad quindecimam suspendendam.
57 Latis hora primarum vel quasi post meridiem presentibus procuratoribus. Et citatus reus
58 ad dictam quindecimam ad instantiam actricis.   (Absatz Ende)

          
    a) Es fehlt die Nennung der Urteilszeugen.
    b) Grammatikalisch irreführend, da der Schreiber hier die Ich-Aussagen der Prozessparteien aufgreift.
    c) Gestrichen "Et dicit, quod".
    d) Grammatikalisch irreführend, da der Schreiber hier die Ich-Aussagen der Prozessparteien aufgreift.
    e) Name am Rand nachgetragen.